Een Heimanshof vrijwilliger bracht vorige week een paar curieuze ondergrondse wortelknollen mee uit zijn tuin. Voor een truffel waren deze knollen te los van structuur. Deze ondergrondse woekering leek wel wat op een heksen bezem in een berk. Navraag leerde dat deze knollen afkomstig waren van de wortels van een de algemeenste bomen van Nederland: De zwarte els. Sommige ervan waren zo groot als een mannenvuist (foto) De els tref je heel veel bij oevers aan. Dat komt omdat de zaadjes uit de 'elzenpropjes' op het water tegen de oever drijven en daar kiemen. Zoals altijd zit er achter zowel de wortelknolletjes, maar ook achter de zwarte els een interessant verhaal. Eerst de knollen. Deze worden door de boomwortels gevormd als verblijfplaats van een speciale soort bacteriën. In feite heeft de els (net als de meest vlinderbloemigen) al miljoenen jaren een soort 'veeteelt' ontwikkeld. De boom voorziet deze bacteriën, die alleen een Latijnse naam hebben

Het najaar is bijzonder droog en zacht geweest. Door het ontbreken van nachtvorst en de hoge temperaturen maken we een soort 2e lente mee, waarin allerlei soorten opnieuw gaan bloeien of door blijven groeien. Dat gebeurt niet alleen op het land maar ook op het water. Een soort waarvoor ik deze week uw aandacht wil vragen in dat verband is de grote kroosvaren. Het is de grootste van 8 soorten kroos in ons land. Vandaag zag ik een sloot die zo dicht begroeid was dat meerkoeten er overheen konden lopen! De grote kroosvaren groeit bijzonder snel om dat hij alleen voorkomt waar hij veel water, voedsel en zonlicht aantreft: elke week een verdubbeling van plantjes! Maar onder dergelijke 10 cm dikke kroospakketten sterft veel leven uit door gebrek aan zonlicht.

Bijzonder

De grote kroosvaren is zowel wel als niet een exoot. Het is nl een plantje dat goed gedijt in warmte. Het kwam massaal voor in ons land tussen voorgaande ijstijden en is tijdens de laatste ijstijd weer

Waar

De grote kroosvaren houdt van zonnige plaatsen in ondiep, zoet of zwak brak, stilstaand water met een bodem van klei of laagveen en is daarom vrij algemeen in het westen en midden van het land en zeldzaam in het oosten en zuiden.

Eind oktober verscheen er op het insectenhotel van De Heimanshof een sprietmager 7 cm lang insect. 3 cm daarvan bestond uit een enorme legboor. Dat is de grootste sluipwesp en wellicht over het langste insect van Nederland (soms wel 8 cm lang): de houtsluipwesp. Sluipwespen zijn misschien wel de meest talrijke insectengroep. Bijna voor elke insectensoort bestaan er gespecialiseerde sluipwespen. Hun rol is het handhaven van het natuurlijk evenwicht in de insectenwereld. Sluipwespen eten hun prooien van binnenuit levend op. Onze houtsluipwesp is gespecialiseerd in het opsporen van graafwespen, metselbijen en bladsnijderbijen waarvan de larven diep in dood (eiken)hout leven.

Bijzonder

De houtsluipwesp kan larven van haar prooisoorten diep in het hout opsporen. Haar voelsprieten hebben een zeer scherpe reukzin, en kunnen lutttele moleculen van kenmerkende stoffen van hun prooisoort detecteren. Na de ontdekking stelt kromt een vrouwtje zich in een bijna onmogelijke

Waar

De houtsluipwesp is van vroeg in de zomer tot ver in de herfst op dood hout te vinden. Bij voorkeur op eikenhout. De soort komt in heel Europa voor, maar wordt in Nederland zelden waargenomen.

Ik heb het al vaker genoemd, maar voor een oplettend oog is de natuur om ons heen altijd vol van verrassingen. Wellicht de eerste verrassing voor sommigen is dat er niet alleen paddenstoelen voorkomen in de herfst, maar ook in elk ander jaargetijde. Zo is april altijd de tijd van de morieljes en kwamen er recentelijk in De Heimanshof prachtige grote honingzwammen tevoorschijn uit een stam. Maar ook voor mij was het deze week een verrassing dat ondanks het al bijna 2 maanden droge weer er toch hele heksenkringen van paddenstoelen in het gazon bij mijn tuin verschenen. Omdat ik deze soort nog niet kende ben ik op onderzoek uitgegaan. Daar kwam uit, dat deze voorjaarspronkridderzwam normaliter in mei boven de grond komt. In warmere landen zoals Italië verschijnt hij al in maart. De zomerse en niet

Bijzonder

De voorjaarspronkridderzwam is een mooie stevige paddenstoel (zie foto) met een hoed van 5-15 cm diameter. Hij is blank wit met fraaie ook witte dicht opeen staande sporenplaatjes. Zijn wetenschappelijke naam Calocybe is ook afgeleid van zijn fraaie uiterlijk en betekent letterlijk: ´mooi kopje´. De soort komt veel in heksenkringen voor. In Engeland staan heksenkringen die zo groot zijn, dat men denkt, dat ze al eeuwen oud zijn. De soort is ook eetbaar. In boter gebakken zou het een delicatesse zijn. In Oost-Europa wordt de voorjaarspronkridderzwam in commerciële hoeveelheden verzameld en uitgevoerd. Pas op bij zelf verzamelen. Er zijn een paar enigszins gelijkende soorten die maar 1x eetbaar zijn.

Waar

De voorjaarspronkridderzwam is niet zeldzaam. Hij wordt zowel in bebost terrein en in graslanden aangetroffen en met name in gebieden waar er kalk in de grond zit. Het lijkt erop dat de schelpen in de Haarlemmermeerse oude zeekleigronden net als voor de veel orchideeën in onze polder ook voor deze soort een gunstige voedingsbodem vormen.

Vorige week verscheen de introductie over de mispel. Deze week het vervolg met de bijzonderheden en waar deze soort voorkomt en zich thuis voelt. Op landgoederen en in kasteeltuinen werden in de Middeleeuwen mispels gehouden om de laxerende werking van de vrucht. Ook verlichten mispels menstruatiekrampen. Een uit zaad voortgekomen mispel groeit langzaam en wordt een heester. Het zaad kiemt moeilijk en moet eerst behandeld worden om de kiemrust op te heffen. De meest verwante soort van de mispel is de meidoorn en kan daarmee door middel van enten of oculeren worden verenigd. Als onderstam kan ook een wilde peer of kweepeer worden gebruikt. Een dergelijke onderstam zorgt ervoor dat de mispel op stam groeit, een forse struik wordt en bovendien meer vruchten in een betere

Waar

Mispels hebben een niet te natte, kalkrijke grond nodig en zijn zonaanbidders. Drieduizend jaar geleden werd de mispel al in de omgeving van de Kaspische Zee aangeplant en kwam 700 v.Chr. naar Griekenland en 200 v.Chr. naar Rome en werd door de Romeinen verder verspreid door Europa. Het was een zeer belangrijke vrucht tijdens het Romeinse Keizerrijk en Middeleeuwen nog voor de introductie van andere fruitsoorten in West-Europa. De mispel werd in de Middeleeuwen vooral in Frankrijk, Duitsland en Nederland aangeplant in kloostertuinen. In Duitsland kwam deze soort verwilderd veel voor in de bossen, waardoor men dacht dat de boom daar inheems was. Linnaeus gaf daarom aan de mispel z"n Latijnse naam Mespilus germanica. In de Heimanshof staat op de mergelheuvel een grote mispelboom die elk jaar volop vruchten draagt.

De hoofdbezigheid in de natuur is om jaarrond aan voedsel te komen. Tot voor kort gold dit ook voor de mens. Met de opkomst van koel- en andere conserveringstechnieken is dat niet meer nodig en daarmee is ook de bijbehorende kennis grotendeels verloren gegaan bij de meeste mensen. Kenmerk van de meeste "vergeten" gewassen is dat ze weliswaar niet de meest optimaal tongstrelende kwaliteiten hadden, maar dat ze tenminste beschikbaar waren als ze het meeste nodig waren. Een van die bijna verdwenen gewassen die aan deze eisen voldoet is de mispel. In De Heimanshof staat een exemplaar die elk jaar rijkelijk vrucht draagt. De mispel vormt een kleine boom die ongeveer 4,5 m hoog kan worden. De mispel bloeit in West-Europa in mei en juni met circa 4 cm grote, crèmewitte bloemen (zie foto). Mispel bevrucht zichzelf, dus zijn twee exemplaren voor de bestuiving en vruchtzetting niet nodig. Er worden droge kleine harde goudbruine vruchten gevormd, die in oktober

Tegen de schemer in deze winterdagen kun je grote groepen kauwtjes tegenkomen. Zij verzamelen zich in deze periode voor de slaaptrek. Slaaptrek is een verschijnsel dat zich bij allerlei vogels voordoet, zoals bij spreeuwen, meeuwen en kraaiachtigen. Dit zijn sociale vogels die overdag alleen of in paren voedsel zoeken en ´s avonds veiligheid bij elkaar zoeken in grote aantallen op vaak vaste plaatsen. Bij kauwtjes en spreeuwen gaat dit vaak gepaard met spectaculaire en speelse sociale uitingen. Bij stormachtig weer worden vooral kauwtjes geïnspireerd tot spectaculaire toeren. Interessant is om te zien dat de band tussen stelletjes zo sterk is dat ze ook in de acrobatische acties prachtig in paren bij elkaar blijven vliegen.

Bijzonder

De kauw is de kleinste soort kraai. Het is een slimme alleseter, die

Waar

De kauw komt in heel Europa en Noord-Afrika voor tot aan de Oeral. In Nederland is het met rond 200.000 paar een algemene vogel, die nog steeds in aantal toeneemt. In de winter komt er een veelvoud uit noordelijke streken bij ons overwinteren. Die aantallen nemen licht af. In de Haarlemmermeer is de kauw vooral een schoorsteenbroeder van wat oudere wijken. Ook in schuren van boerderijen broedt hij veel en in het wandelbos van Hoofddorp in oude bomen met holtes. In torenvalk- en uilennestkasten vormen kauwen soms een plaag.

Paddenstoelen zijn de voortplantingsorganen van een zwamvlok of mycelium dat meestal verborgen ondergronds of in hout leeft. Omdat de voornaamste functie van de paddenstoel is om sporen te vormen en te verspreiden, verspillen een heleboel schimmelsoorten er niet te veel tijd aan. Vele soorten paddenstoelen groeien bijzonder snel (uit de ondergrondse reserves) en zijn ook al weer snel versnotterd of verdroogd. Maar zoals altijd in de natuur, bestaan er talloze andere fascinerende ´strategieën´. Deze week wil ik uw aandacht vragen voor de trilzwammen´ aanpak´. Bij de natuurwerkzaamheden in de Groene Weelde kwamen we onderop dode eikentakken prachtige gele klompjes geleiachtig materiaal tegen. Deze geleiklompjes hebben op jonge leeftijd een heldergele of oranje kleur en worden bij het ouder worden lichtgeel. Bij goed kijken bestaan deze klompjes uit in elkaar gevlochten flapjes. Daarmee wordt het oppervlak van de paddenstoel vergroot en daarmee ook de ruimte voor sporenvormend materiaal.

Bijzonder

Bij nog beter

Waar

De gele trilzwam leeft van schorszwammen (Peniophora), die dode loofboomtakken verteren. Vaak zitten deze takken nog aan de boom. Ze komen jaarrond voor en zijn niet zeldzaam. Wereldwijd komen er zo´n 500 soorten trilzwammen voor. De meeste in de tropen. In Nederland zijn 10 soorten trilzwammen gevonden.

Hoewel het af en toe behoorlijk kan regenen, is het zeer de moeite waard om in deze tijd wandelend of fietsend over straat te gaan. Er is namelijk weer een invasie van pestvogels gaande. De meeste vogels worden in de duinstreek waargenomen maar er zijn (net als vorig jaar) ook groepen pestvogels die zich door de Haarlemmermeer bewegen. De grootste kans om deze bijzondere soort te zien, is waar bessen van de Gelderse Roos groeien. De pestvogel is trouwens de enige soort die gek is op deze bessen (die door andere vogels pas als er niets anders meer is, genuttigd worden).

Bijzonder

De naam van de pestvogel stamt van een bijgeloof in de Middeleeuwen. De pestvogel is een invasievogel die in sommige jaren massaal deze kant op komt. In de tijd van de pestepidemieën

Bijzonder

aan de pestvogel is niet alleen zijn uiterlijk met een mooie kuif en kleuren, maar ook zijn rinkelend stemgeluid en het feit dat hij meestal in vrij grote groepen rondtrekt. Ze strijken dan op bessendragende struiken neer, tot die leeggegeten zijn. De pestvogel is zo groot als een spreeuw en meestal niet schuw.

Waar

Pestvogels zijn vogels van de noordelijke bossen. Ze houden zich bij voorkeur op in dichte naaldbossen met hoge bomen en een onderbegroeiing van besdragende struiken. Daarnaast worden ze ook regelmatig gesignaleerd aan de randen van moerassen en aan de oevers van rivieren, mits daar voldoende insecten aanwezig zijn. Pestvogels zijn in staat om buitengewoon strenge en lange winters rond en boven de poolcirkel te overleven. Doordat het beschikbaar zijn van voldoende voedsel van jaar tot jaar sterk kan verschillen, worden de pestvogels in bepaalde landen zeer onregelmatig waargenomen. Bij voedseltekorten ondernemen ze trektochten tot in Nederland, België en de Britse eilanden.

De Heimanshof deed 6 november de 6e keer mee aan de nationale natuurwerkdag. Dit jaar werd een eikenbos in de Groene Weelde ´ecologisch gepimpt´. Het betreffende eikenbos was op rijen van 1 m aangeplant en bestond uit 9000 bomen van 5- 15 cm dik, die elkaar stonden te verdringen. Een dergelijk bos is net als een gazon een soort ecologische woestijn van maar 1 soort. Met recreatieschap Spaarnwoude was afgesproken dat dit bos gedund en ecologisch en recreatief interessanter gemaakt kon worden. De eerste stap daarbij was dunnen in de vorm van nieuwe paden, open plekken en het maken van ruimte waar andere soorten zich al spontaan hadden gevestigd. Rond de boomplantdag in 2011 zullen er andere soorten aangeplant worden. Opvallend bij het zagen aan de duizenden boompjes was dat in de zaagsnede het hout blauwpaars kleurde (zie foto). Dit komt door een reactie van tannine met het ijzer van de zaag. Eiken

Bijzonder

Eiken worden vooral door Vlaamse gaaien verspreid. Ze kunnen wel 9 eikels in hun bek meenemen als ze hun wintervoorraad aanleggen. De door tannine voor mensen ongenietbare eikels (´mast´) zijn zeer voedzaam en bevatten tot 38 % vet. In de Middeleeuwen werden varkens in de herfst de bossen ingedreven en ´vetgemast´. In die tijd ontstond ook het gezegde ´op eiken groeit het beste spek´. De eik mocht daarom niet zomaar gekapt worden en werd steeds belangrijker in de bossen. Omdat de zomereik meer eikels produceert dan de wintereik, werd deze veel meer aangeplant. Door de tannine verteren eikenbladen ook langzaam, wat een positieve invloed heeft op de strooisellaag in het bos.

Waar

De zomereik is een algemene Europese boomsoort, die wel 25 m hoog en 40 m breed kan worden.

We zitten midden in de herfst, het blad valt massaal van de bomen en er zijn nog maar weinig plantensoorten die energie hebben om te bloeien. Toch zijn er nog een paar dappere doorzetters die wat kleur geven aan deze grijze tijden. Eén daarvan is zegekruid. De hoofdbloei van deze plant is van juni tot september, maar zonder strenge nachtvorst bloeit deze plant veel langer door. Je vindt de plant zowel in het wild als in tuinen. Zegekruid is eenjarig en wordt meestal niet meer dan 80cm hoog, maar op voedselrijke grond kunnen de planten veel hoger worden. Zegekruid is de enige soort in het geslacht Nicandra. De klokvormige bloemen van maximaal 4 cm groot, zijn lichtblauw en wit en bloeien meestal maar 1 dag. Het zegekruid is verwant aan de lampionplant en maakt net als deze soort een soort lampion van kelkbladen met daarin een grote bruine bes. Deze decoratieve zaaddozen kunnen gedroogd worden voor droogboeketten.

Bijzonder

Zegekruid is een plant, die

Waar

Zegekruid heeft een voorkeur voor zonnige, open plaatsen op voedselrijke, vrij droge, omgewerkte grond. Je vindt de soort in moestuinen, aardappelakkers, ruderale plaatsen, omgewerkte bermen, ruigten en braakliggende grond. De soort komt oorspronkelijk uit Zuid- Amerika (Peru) en is in West-Europa en Nederland inmiddels vrij algemeen. In De Heimanshof heeft de soort een voorkeur voor de schooltuintjes.

Het is schouwtijd van het waterschap. Dat betekent dat er flinke boetes uitgedeeld worden als de afwatering belemmerd wordt door enigerlei oever- en waterplanten. Voorafgaand aan de schouwen is er dan ook veel activiteit langs watergangen. Zo prettig als het voor ons laaglanders is dat overtollig water afgevoerd wordt, zo diep slikken is het voor natuurliefhebbers en ecologen. Veel zeldzame of beschermde rode lijstsoorten worden met grof geweld op de vaste wal getrokken en komen daar jammerlijk om. Mijn vaste Heimanshoflid in Burgerveen heeft dan een drukke tijd om salamanders, kikkers, zwanenbloemen terug in het water te zetten. Naast andere bijzonderheden zoals de rivierdonderpad (zie column juni 2009) kwamen er deze week een aantal riviergrondeltjes te voorschijn. De riviergrondel is een bodemvisje dat maximaal 20 cm lang wordt en met zijn onderstandige bek aangepast is

Bijzonder

De riviergrondel was een zeer algemeen visje dat in massale scholen voorkwam voor 1900. In die tijd was het voedsel voor de armen. Door het voedselrijker en daarom troebeler worden van het water is de stand sterk gereduceerd. Toch is de soort (omdat deze zich aangepast heeft aan troebel water?) nog in heel Nederland aan te treffen. Omdat het visje klein is en zich graag ophoudt tussen takken, op de grond en achter beschoeiingen is de aalscholver die veel ander soorten decimeert geen groot probleem.

Waar

De riviergrondel houdt van een beetje stroming in het water. Voor een succesvolle voortplanting heeft hij een zand- of grindbodem nodig en oevers met waterplanten. De soort is niet zeldzaam in Nederland en kan ook overal in de Haarlemmermeer worden aangetroffen, zowel in de grote wateren als de hoofdvaart als in kleinere vaarten en kanalen.